رئوف نظاماڻي
ايسٽ انڊيا ڪمپني جو ظهور تاريخ جو هڪ انوکو واقعو آهي. 1600 عيسوي ۾ لنڊن جي هڪ عمارت ۾ ڪجھه واپارين پاران ايسٽ انڊيز ۾ مصالحن جي واپار لا ٺاهيل ڪمپني پنهنجي قيام کان اٽڪل اڍائي سو سالن جي عرصي ۾ هندوستان جهڙي هڪ وڏي ملڪ جي حاڪم بڻجي ويئي. هن وقت دنيا ۾ گھڻ قومي ڪمپنيون پنهنجي نفعي لا مختلف ملڪن جي حڪومتن تي دٻا وجھي پنهنجي مرضي جا قانون وغيره ٺهرائين ٿيون ۽ ٽئڪسن وغيره ۾ رعايتون حاصل ڪن ٿيون پر ڪنهن ملڪ تي سندن سڌي حڪومت ڪڏهين به قائم ناهي ٿي سگھي.
انگريز ليکڪ William Darlymple جو هندوستان جي تاريخ جي مختلف پاسن تي گھڻو ڪم ٿيل آهي. سندس تازو ڪتاب The Anarchy-The Relentless Rise of the East India Company هڪ لحاظ کان ڪمپني جي تاريخ سان گڏ مغل سلطنت جي وکرجڻ جي ڪري پيدا ٿيل خال جنهن مان ڪمپني فائدو ورتو تي پڻ روشني وجھي ٿو.
نئين نوآبادياتي نظام جي قائم ڪرڻ ۾ ڪمپني جي جيتوڻيڪ ٻين يورپي ملڪن اسپين، هالينڊ ۽ پورچوگال وغيره سان چٽاڀيٽي هئي پر ان جو اصل مقابلو فرانس سان هو جيڪو هندوستان ۾ دهلي جي حصول تائين جاري رهيو. هندوستان ۾ ڪمپني جي مخالفن جهڙوڪ سراج الدولا، ٽيپوسلطان، حيدرآباد دکن جي نواب ۽ مرهٽن ڪمپني کي منهن ڏيڻ لا فرانس جي ٽيڪنيڪي ۽ هٿيارن جي مدد حاصل ڪئي هئي. ٽيپو جي فوج ۾ فرانس جي انقلاب سان لاڳاپيل ريپبليڪن انقلابين جو هڪ دستو هو جن کي پنهنجا ڏينهن ملهائڻ ۽ پنهنجي جھنڊي لڳائڻ جي اجازت هئي. ٽيپو نيپولين بوناپارٽ کي ڪمپني خلاف مدد لا لکيو هو، جنهن جي جواٻ ۾ هن لکيو هو ته مصر مان فارغ ٿي هو هندوستان جو رخ ڪندو ۽ پو انهن واپارين جي خبر وٺنداسين. پر ٿيو ائين ته مصر ۾ انگريزن نيپولين جا ڪيئي سامونڊي جهاز ٻوڙي ڇڏيا جنهن جي ڪري سندس هندوستان وڃڻ جو خواب پورو نه ٿي سگھيو.
گھڻا اهڙا موقعا آيا جڏهين ڪمپني هندوستان مان نڪرڻ جي مرحلي ۾ اچي پهتي هئي.
جيتوڻيڪ پلاسي جي جنگ ۾ فتح ڪمپني کي بنگال ۾ هڪ مٿڀرائپ ڏني هئي پر اها فيصلي ڪن نه هئي. ٿوري عرصي ۾ مير جعفر کي هٽائي سندس ناٺي مير قاسم کي بنگال جو نواب بڻايو ويو. پر هو به ڪمپني جي وڌنڌڙ گھرجن ۽ پنهنجن ماڻهن جي شڪايتن کي منهن نه ڏيئي سگھيو ۽ نيٺ ٽئڪسن وغيره جي معاملي تي ڪمپني جي آڏو اچي بيٺو. ڪمپني خلاف اووڌ جي نواب شجاع الدولا، دهلي مان ڀڳل مغل بادشاهه شاهه عالم ۽ مير قاسم هڪ گڏيل محاذ ٺاهيو. ان ۾ خاص طور شجاع الدولا جو اهم ڪردار هو. انهن مختلف محاذن تي ڪمپني سان سخت مقابلو ڪيو. ٻنهي فريقن ۾ فرق تنظيم، نظم وضبط ۽ جديد هٿيارن جو هو. ان معاملي ۾ ڪمپني کي سپاهين جي گھٽ تعداد هئڻ جي باوجود سبقت حاصل هئي. گھڻن موقعن تي سامهون نظر ايندڙ سوڀ کي هندوستاني فوجن وڃائي ڇڏيو. بڪسر جي جا تي ٿيل جنگ متعلق چيو وڃي ٿو ته اها ڪمپني جي هندوستان ۽ خاص طور بنگال ۾ پير ڄمائڻ جي لحاظ کان پلاسي جي جنگ کان به وڌيڪ اهم هئي. سوڀ جي ويجھو هوندي به ان جنگ ۾ اتحادين کي شڪست آئي. ان جنگ ۾ شڪست ڄڻ انهن ٽنهي اتحادين کي ڪمپني جو محتاج بڻائي ڇڏيو. ڪمپني هڪ ڀيرو وري مير قاسم جي جا تي مير جعفر کي بنگال جي نواب جي ڪرسي تي ويهاريو ۽ مير قاسم ڄڻ دربدر ٿي ويو.
ڪمپني کي منهن ڏيڻ ۾ ٽيپو سلطان ۽ سندس پي حيدر علي جو اهم ڪردار هو. حيدر علي، ان جي باوجود ته سندس مرهٽن سان اختلاف هئا ۽ سندن وچ ۾ جنگون به ٿينديون هيون پر هو ان خيال جو هو ته ڪمپني کي هندوستان مان رڳو هندوستان جي ماڻهن جي اتحاد وسيلي ئي ڪڍي سگھجي ٿو. ان ڳالهه کي مرهٽن ۽ ٻين به سمجھيو ٿي. ان اتحاد جا نتيجا کين فوري طور مليا. ڪمپني کي گھڻن محاذن تي شڪست ملي. حيدر علي وفات مهل پنهنجي پٽ ٽيپو کي به اها ئي وصيعت ڪئي هئي ته هندوستان جي ماڻهن جي اتحاد سان ئي ڪمپني کي شڪست ڏيئي سگھجي ٿي. ٽيپو هڪ بهادر حڪمران سان گڏ هڪ سٺو منتظم به هو. هن پنهنجي ملڪ کي جديد ٺاهڻ لا گھڻا سڌارا متعارف ڪرايا هئا. سندس شينهن جي هڪ ڏينهن جي زندگي گدڙ جي سو سالن جي زندگي کان بهتر آهي وارو قول ته سڄي جڳ ۾ مشهور آهي. ليکڪ لکي ٿو ته جڏهين ڪمپني جون فوجون صفا سندس سر تي اچي بيٺيون ته ساڻس گڏ وڙهندڙ هڪ ساٿي کيس هٿيار ڦٽا ڪرڻ جي صلاح ڏني ته هن کيس ڇنڀيندي چيو ته ماٺ ڪر، تنهنجو مٿو ڦري ويو آهي ڇا. پر سندس هڪ وڏي غلطي جيڪا سندس شڪست جو باعث ٿي اها هي ته هن پنهنجي پي جي صلاح تي عمل نه ڪيو ۽ حيدرآباد جي نواب ۽ مرهٽن سان پنهنجي اتحاد کي ختم ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ هن ان وقت جڏهين جنگ مٿان اچي بيٺي هئي وري ان اتحاد کي جيئارڻ جي ڪوشش ڪئي پر تيستائين گھڻي دير ٿي چڪي هئي ۽ انهن ٻنهي ٽيپو خلاف انگريزن سان اتحاد ڪري ڇڏيو هو.
ٽيپو جي شڪست جيتوڻيڪ ڪمپني جي گھڻين ڏکيائين کي حل ڪري ڇڏيو هو پر هندوستان تي مڪمل راڄ قائم ڪرڻ ۾ اڃا گھڻيون رڪاوٽون هيون. مغل بادشاهه شاهه عالم ٻيون بس نالي ماتر هو. عظيم مغل سلطنت جو اندازو ان چوڻي مان لڳائي سگھجي ٿو ته ان وقت چيو ويندو هو ته شاهه عالم جي سلطنت دهلي کان پالم، جيڪو دهلي جي پسگردائي جو علائقو هو، يعني ڏهه ڪلوميٽر مس آهي. پر ان جي باوجود شاهه عالم کي هڪ قانوني ۽ اخلاقي حيثيت حاصل هئي ۽ انگريز يا مرهٽا جن به هندوستان تي حڪومت ڪرڻ چاهي ٿي ته انهن کي ان لا بادشاهه جي منظوري گھربل هئي. شاهه عالم مغل امير عمادالملڪ، جنهن کيس قيد ڪرڻ يا مارائڻ چاهيو ٿي، کان ڀڄي ڪمپني سان ٺاهه ڪيو هو ۽ پو اووڌ جي نواب شجاع الدولا وٽ پناهه حاصل ڪندي شجاج الدولا ۽ بنگال جي نواب مير قاسم سان گڏجي ڪمپني سان بڪسر جي جنگ ۾ شامل ٿيو هو جنهن ۾ انهن کي شڪست آئي هئي. ڪجھه عرصي کانپو شاهه عالم دهلي ڏانهن اسهي ٿو جتي روهيلن جي حڪومت هئي. ان وقت شاهه عالم سان گڏ جنرل نجف خان هو جنهن فوج جي نئين سر تنظيم ڪري ۽ روهيلن کي شڪسٽ ڏيئي ۽ گھڻا علائقا شاهه عالم لا فتح ڪيا. نجف خان جي جواني ۾ ئي وفات کانپو شاهه عالم لا صورتحال ساڳي ٿي ويئي. روهيلا سردار جو پٽ غلام قادر جنهن کي شاهه عالم پنهنجي پٽ وانگر پاليو نپايو هو، شاهه عالم جي سڄي خاندان تي ظلم ڪندي شاهه عالم کي انڌو ڪري ڇڏي ٿو ۽ آخر ۾ پاڻ مرهٽن هٿان مارجي وڃي ٿو. شاهه عالم ۽ سندس خاندان مرهٽن جي حفاظت ۽ سندن ڏنل وظيفي تي زندگي گذاري ٿو. مرهٽن جي اندروني اختلافن ۽ سندن مختلف گروهن پاران ڪمپني جي حمايت حاصل ڪرڻ جي ڪوششن کين ڪمزور ڪري سندن طاقت کي گھٽائي ڇڏيو هو ۽ هڪ لحاظ کان انگريز جي دهلي ۽ بادشاهه تائين پهچ کي سولو بڻائي ڇڏيو هو. آخري نتيجي ۾ مغل بادشاهه هڪ خاص وظيفي جي عيوض ڪمپني جي سرپرستي قبول ڪئي ۽ پاڻ کي انگلينڊ جي ملڪه وڪٽوريا جي رعيت هئڻ جو اقرار ڪيائين. اهڙي ريت ڪمپني کي سڄي هندوستان تي حڪومت ڪرڻ جو ڄڻ قانوني ۽ اخلاقي جواز حاصل ٿي ويو.
ڪمپني جي هندوستان ۾ پير ڄمائڻ جي ان تاريخ تي نظر وڌي وڃي ته اها ڳالهه واضح طور نظر ايندي ته ان جي ڪاميابي جو بنيادي ڪارڻ ڪمپني پاران هندوستان ۾ ڦهليل انارڪي ۽ مختلف رياستن جي اختلافن کي هڪٻئي خلاف استعمال ڪرڻ هو.1857 جي آزادي جي جنگ ۾ ۽ ان کانپو هزارين هندوستانين کي ڪٺو ويو. نيٺ 1858 ۾ انگلينڊ جي حڪومت ڪمپني جي حڪمراني کي ختم ڪري هندوستان کي ملڪه جي راڄ جو حصو بڻائي ڇڏيو.
