اياز کي جيتوڻيڪ گھڻي تعارف جي ضرورت ناهي پر اڃا ان وڏي شاعر جي مختلف پاسن تي گھڻي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي. سندس شخصيت ۽ ادبي ڪم تي اوترو ڪم نه ٿي سگھيو آهي جيتري گھرج آهي. هو هڪ شاعر طور ڄاتو وڃي ٿو ۽ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هو هڪ مڃيل شاعر آهي. پر ساڳي وقت شاعري سان گڏ هن نثر ۾ پڻ ڪهاڻيون، آتم ڪٿا، جيل ڊائري ۽ ٻيو گھڻو ڪجھه لکيو آهي. ان ڪري ان ڳالهه جي ضرورت آهي ته سندس نثر، جيڪو پڻ اوترو ئي اهم آهي جيتري سندس شاعري، کي جوڳي مڃتا ۽ اهميت ڏني وڃي.
اياز جيتوڻيڪ شڪارپور ۾ ڄائو نپنو ۽ هو سکر ۾ رهيو ۽ اتي پنهنجي وڪالت جي پريڪٽس ڪيائين پر سندس ڪراچي سان هڪ خاص تعلق ۽ وابستگي هئي. هن پنهنجي جواني جو گھڻو وقت هن شهر ۾ گذاريو جنهن هڪ شاعر ۽ دانشور طور سندس خيالن ۽ نظرين جي واڌ ويجھه ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو. هن ڪراچي مان قانون جي تعليم حاصل ڪئي. هتي ئي سندس واسطو ابراهيم جويو ۽ خاص طور حشوڪيولراماڻي سان پيو. ابراهيم جويو ان وقت ايم اين رائي جي فڪر سان وابسته هو اهي ڪراچي مان هڪ رسالو پڻ شائع ڪندا هئا. ان ڪم ۾ اياز به ساڻس گڏ هو. هو پو جڏهين شڪارپور ويو ته به سندس واسطو انهن سان رهيو. ساڳي ريت حشو سان سندس ويجھو واسطو رهيو. سندس چوڻ آهي ته ڪراچي ۾ برنس روڊ جي فليٽ ۾ حشو ساڻس گڏ رهندو هو. هن پنهنجي ڪتاب سر لوهيڙا ڳڀيا جو انتساب حشو جي نالي ڪندي لکيو آهي ته حشو ڪيولراماڻي جي نالي جنهن مون کي جديد ادب، سياست ۽ تاريخ سان روشناس ڪرايو. هن حشو لا ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکيو آهي ته هو Bohemian هو. اهو فرينچ اديبن ۾ موجود هڪ اهڙو لاڙو هو جيڪو سماجي روايتن ۽ اخلاق وغيره کي ڪا اهميت نه ڏيندو هو ۽ عياشي ۽ بي راه روي جو کليل طور اظهار ڪندو هو. جڏهين ته انگلينڊ ۽ جرمني جي اديبن ۾ گھڻي ڀاڱي اهو لاڙو موجود نه هو ۽ ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ليکڪ ئي ان کان متاثر هئا. ان جو خاص ڪارڻ اهو هو ته اهي ٻيئي ملڪ صنعتي انقلاب واري مرحلي مان گذري چڪا هئا پر فرانس اڃا ان مرحلي مان نه گذريو هو ۽ سماجي ۽ سياسي افراتفري ۾ ورتل هو. حشو کي ان ڪري هتان جا ڪميونسٽ پسند نه ڪندا هئا. اهڙي ريت هڪ پاسي هو ابراهيم جوئي جي ايم اين رائي جي ڪميونسٽ فڪر جي زير اثر هو ۽ ٻئي پاسي حشو ڄڻ سندس ويجھو دوست ۽ استاد هو. هن پنهنجي ليکي انهن ٻنهي لاڙن تي سوچيو ۽ پاڻ پنهنجي واٽ جي چونڊ ڪئي.
حشو کي جڏهين جيل مان ڪڍي ڀارت جلاوطن ڪيو پئي ويو ته هو آخري ڀيرو برنس روڊ واري فليٽ تي آيو جتي اياز پنهنجي زال سان گڏ رهيل هو. ان وقت اياز گھر تي موجود نه هو. حشو سندس زال کي چيو ته ڌي مون کي رڳو گھر ۾ رکيل گلدستو آڻي ڏي ۽ اياز اچي ته ان کي ٻڌائي ڇڏجو ته حشو ڀارت هليو ويو آهي ۽ هي فليٽ ۽ ان ۾ رکيل ڪتاب هاڻي سندس ملڪيت آهن. اياز جڏهين سکر منتقل ٿيو ته هن فليٽ ۽ لائبريري ٻيئي پنهنجي دوست مونس کي ڏنا هئا. پو اياز ٻڌايو هو ته مونس اهي سڀ ڪتاب کپائي ڇڏيا هئا. فليٽ جو ڇا ٿيو ان متعلق ڪا خبر چار نه پئي. حشو ڀارت ۾ پنهنجي زندگي جا آخري ڏينهن ڏاڍا ڏکيا گذاريا. ٿيڻ ته ائين کپندو هو ته اها رقم کيس ملي ها پر ائين ٿي نه سگھيو. اياز جڏهين ڀارت ويو هو ته هن اتي حشو سان ملاقات ڪئي ۽ سڀني آڏو کيس تعظيم ڏني.
اياز گھڻو عرصو عملي سياست ۾ به سرگرم رهيو ۽ مختلف سياسي جماعتن سان لاڳاپيل رهيو. هڪ ڀيري جڏهين مٿس گرفتاري جا وارنٽ هئا ته پنهنجن ٻن دوستن سان گڏ روپوش ٿي ڪراچي آيو هو. هتي هو شهر جي پراڻي علائقي موسا لين لياري ۾ ڪورٽ مان ضمانت ٿيڻ تائين نورباغ مسافرخاني ۾ رهيو جنهن جو مالڪ سندس دوست هو.
ڪراچي ۽ سمنڊ سان اسان جي شاعر کي عشق هو. ان ڪري هن وڪالت تان فارغ ٿيڻ کانپو پنهنجي رٽائرمنٽ جا ڏينهن ڪراچي ۾ گذارڻ جو فيصلو ڪيو. آئون سمجھان ٿو ته هڪ ڊگهي خاموشي کانپو ان شهر ۽ هتان جي ماڻهن کيس ۽ سندس فن ۽ تخليق کي ڄڻ هڪ نئين زندگي ۽ جياپو ڏنو. نه رڳو سندس تخليق ۾ نئين جان پئجي ويئي پر هو رسمي ۽ غيررسمي گڏجاڻين ۽ بحث مباحثن ۾ وڌيڪ سرگرمي سان شريڪ ٿيڻ لڳو. اهو ان جي باوجود هو ته هو لاڳيتو دل جي عارضي ۾ ورتل هو ۽ سندس بائي پاس وھيره ٿي چڪا هئا. ڊاڪٽرن پاران کيس گھڻي ڪم ڪرڻ کان منع ڪئي ويئي هئي پر سندس چوڻ آهي ته هو اڌ رات جو اٿي پنهنجي لکڻ جو ڪم ڪندو هو. ان عرصي ۾ هن ڪيئي ڪتاب لکيا جنهن جو گواهه سندس چواڻي قاضي منظر حيات آهي جنهن انهن کي فيئر ۽ خوشخط ڪرڻ جو ڪم ڪيو هو.
پنهنجي وڏي عمر ۽ بيماري جي باوجود هن ڪڏهين ڪنهن سان ملڻ کان انڪار نه ڪيو. اسان مان گھڻن لا اها عام ڳالهه آهي ته ڪنهن سان به ملاقات لا نه اڳواٽ ڪا اپائنٽمنٽ وٺبي آهي ۽ نه ئي ان ڳالهه جي پڪ ڪبي آهي ته آيا ان ماڻهو وٽ ملڻ لا وقت به آهي يا نه. آئون پاڻ به ڪنهن دوست سان گڏجي سندس گھر تي ڪنهن اڳواٽ اطلاع وغيره کانسوا ويندو رهندو هوس پر هن ڪڏهين به نه ملڻ کان انڪار ڪيو ۽ نه ئي ڪنهن خفگي ۽ ناراضگي جو اظهارڪيو. هو پنهنجن ملاقاتين سان ڪنهن ٿڪ ۽ بوريت جي اظهار ڪرڻ کانسوا ڪلاڪن جا ڪلاڪ مختلف موضوعن تي ڳالهائيندو رهندو هو. اياز جي ان نئين جنم ۾ نوجوان سندس لا هڪ اتساهه هئا. انهن نوجوانن نه رڳو اسانجي شاعر کي عزت ڏني پر ان جي قربت مان به مزو ماڻيو. اهو ٻه طرفو معاملو هو. اياز پاڻ به نوجوان ليکڪن ۽ پنهنجن چاهيندڙن جي قربت مان مزو ورتو. هن نون شاعرن جي شاعري جو مطالعو ڪيو ۽ ڏيئا ڏيئا لاٽ ۾ پنهنجي مهاڳ ذريعي ڄڻ انهن کي هڪ امر حيثيت ڏيئي ڇڏي.
اياز ڪراچي ۾ پهرين آرٽس ڪائونسل ۾ ساٿي ٻارڙا سنگت جي پروگرام ۾ شريڪ ٿيو. ان پروگرام ۾ هن چيو هو ته سنڌ جي ڪجھه ماڻهن جي روين جي ڪري مايوس ٿي ملڻ جلڻ بند ڪري ويهي رهيو هوس پر ٻارن جي محبت مون کي نئون اتساهه ڏنو آهي. آئون ٻيهر لکندس، جيڪو وقت ضائع ٿيو آهي ان جو ازالو ڪندس. ان سان گڏوگڏ ان عمل ۾ سنڌي ادبي سنگت ڪراچي به هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو. فنانس اينڊ ٽريڊ سينٽر ۾ سندس اعزاز ۾ هڪ وڏي شاندار پروگرام سان گڏ سنگت پاران وقت بوقت کيس مختلف ورڪشاپ، سيمينارن ۽ ڪتابن تي ڳالهه ٻولهه ۾ پڻ مدعو ڪيو ويندو هو ۽ هو وڏي خوشي سان انهن ۾ شريڪ ٿيندو هو.
اسان کي هن وڏي ماڻهو جي هم عصر هئڻ جو اعزاز حاصل آهي. اسان نه رڳو سندس قربت ماڻي پر سندس خيالن ۽ ڳالهين مان به مستفيض ٿياسين.
