“ڳچي ڳانا لوهه جا” ڪامريڊ ماندل شر جي جيل ڊائري بلڪه هڪ لحاظ کان سندس آتم ڪهاڻي آهي. اها هڪ اهڙي شخص جي اتساهه ڏيندڙ ڪهاڻي آهي جنهن لاءِ زندگيءَ ۾ ڪجھه به سازگار نه هو. اتر سنڌ ۾ ڏهرڪيءَ جي هڪ ڳوٺ سان واسطو رکندڙ سندس خاندان نسلن کان رڍن پالڻ ۽ چارڻ جو ڪم ڪندو هو. اتان جي زمين ٿاريلي هئي، پاڻي نه هو ۽ اهڙي ريت ڪابه پوک ممڪن نه هئي. تعليم جو حصول انهن لاءِ بيڪار ۽ وقت جو زيان هو. رڍون چارڻ ئي روزگار جو اهم وسيلو هوندو هو.
ڳوٺ جا ڇوڪرا رڍن سان صبح سوير نڪري ويندا هئا ۽ شام جو موٽندا هئا ۽ ڪڏهين ڪڏهين ته سندن موٽڻ ۾ ڪيترا ڏينهن ٿي ويندا هئا. ڪڏهين ويجھڙائي ۾ گاهه نه هجڻ ڪري اهي رڍن سان پنجاب تائين به هليا ويندا هئا.
هڪ ڏينهن ويجھي اسڪول جو ماستر سندن ڳوٺ آيو ۽ ڳوٺاڻن کي پنهنجن ٻارن کي اسڪول ۾ داخل ڪرائڻ لاءِ چيائين. ڪو به ان لاءِ راضي نه ٿيو پر مانڌل گھٽ عمر هئڻ باوجود پڙهڻ جو ارادو ظاهر ڪيو. اسڪول ڳوٺ کان ڇهه ميل پري هو. هن اتان پنج درجا پاس ڪيا ۽ پوءِ ٻه درجا ٻي اسڪول مان ڪيا جيڪو اڃا ٻه ميل پرتي هو. هو پنڌ ئي اسڪول ايندو ويندو هو. پوءِ هن فائنل ڪري انگريزي تعليم حاصل ڪرڻ ٿي چاهي. پر سندس پيءُ خرچ بند ڪري ڇڏيو. سندس چوڻ هو ته ايتري تعليم حاصل ڪرڻ جو ڪو فائدو ناهي. اسان غريبن کي ڪو نوڪري وٺي نه ڏيندو ۽ ٻي ڳالهه ته مون وٽ رڍن چارڻ لاءِ به ڪو ماڻهو ناهي. پير پاڳاري وارا سندس خاندان جا مرشد هئا ۽ غريب شاگردن جي وظيفي وغيره سان مدد به ڪندا هئا.
هن پير جو ڳوٺ پهچي انهن کان وظيفو وٺي پنهنجي پڙهائي جاري رکي. پوءِ هن سانگھڙ جي جوڻيجا زميندارن وٽ پهرين ڪراچي ۽ پوءِ سانگھڙ ۾ نوڪري ڪئي ۽ ان دوران 1965ع جي جنگ ۾ حرمجاهد جي طور به خدمتون انجام ڏنائين.
جوڻيجا زميندارن وٽ رهندي کيس زرعي سڌارن کي ويجھڙائيءَ سان ڏسڻ جو موقعو مليو. هن ڏٺو ته اهي سڌارا ته رڳو نالي ۾ هئا. رڳو کاتا تبديل ٿيا، جڏهين ته زمين زميندار جي ملڪيت ئي رهي. ان جو مشاهدو ڀٽي جي زرعي سڌارن جي حوالي سان مون کي به سڪرنڊ ۾ هڪ سروي دوران ٿيو هو. هو ان متعلق مهراڻ اخبار ۾ باقاعدگيءَ سان لکڻ لڳو. انهن لکڻين جي ڪري هاري ڪاميٽيءَ جي عبدالقادر انڍڙ ساڻس رابطو ڪيو. سياسي طور هڪ سجاڳ ذهن هئڻ ڪري هو سانگھڙ ۾ ون يونٽ خلاف جلوس ۾شريڪ ٿئي ٿو ۽ گرفتار ٿي ٿاڻي پهچي ٿو ۽ پوليس جي مار کائي ٿو. اها سندس پهرين گرفتاري ۽ ڄڻ سياسي ميدان ۾ سندس شروعات هئي.
ان دوران گڊو بيراج جي زمينن جو نيلام شروع ٿئي ٿو ۽ گھڻيون زمينون وڏن زميندارن ۽ پنجابي آبادڪارن کي الاٽ ڪيون وڃن ٿيون. هاري ڪاميٽي پاران ان خلاف مزاحمت ڪئي وڃي ٿي ۽ ان ۾شريڪ ٿيڻ لاءِ هو اتي پهچي ٿو. ان تحريڪ ۾ شموليت، مختلف ضلعي وڏن ڪامورن سان ٽڪراءُ، گرفتاري ۽ بک هڙتال وغيره جي ڪري ڄڻ سندس هاري تحريڪ سان هڪ مستقل تعلق جڙي وڃي ٿو. ٿوري وقت کان پوءِ سڪرنڊ ۾ ٿيل هاري ڪانفرنس ۾ سندس ملاقات اعزاز نذير، محمود الحق عثماني ۽ غلام محمد لغاري سان ٿئي ٿي. هو اعزاز نذير سان خاص طور گھڻو ويجھو رهيو ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ شموليت اختيار ڪيائين.
ڪامريد ان وقت هاري ڪاميٽيءَ ۾ اندروني ڇڪتاڻ ڏانهن ڪجھه اشارا ڪري ٿو. ان وقت ڪامريڊ غلام حسين هاري ڪاميٽيءَ جو صدر هو پر ليکڪ چواڻي ته سندس ڪم اطمينان جوڳو نه هو ۽ اهڙي ريت کيس عهدو ڇڏڻ لاءِ چيو ويو. سندس انڪار ڪرڻ تي مانڌل شر کي ڄام ساقي پاران هاري ڪاميٽيءَ جوآرگنائزر مقرر ڪيو ويو ۽ اهڙي ريت هاري ڪاميٽي ٻن حصن ۾ ورهائجي ويئي. ان سڄي اختلاف جا ڪي سياسي ڪارڻ به هوندا پر ليکڪ ڪي وڌيڪ تفصيل نه ٿو ٻڌائي. اهو به ممڪن آهي ته ڪميونسٽ پارٽي ان اهم پليٽ فارم تي پنهنجي ڪنهن اعتبار جوڳي ماڻهو کي آڻي ان تي پنهنجي ضابطي کي مضبوط ڪرڻ چاهيندي هجي. اھو ان ڪري به ممڪن لڳي ٿو ته ان وقت ڪميونسٽ پارٽي انڊر گرائونڊ هئي ۽ سندس زور کليل ادبي، طبقاتي ۽ سياسي پليٽ فارمن تي هوندو هو ته جيئن پنهنجو ڪم به ڪري سگھجي ۽ ماڻهن سان رابطو به رهي.
ان دوران ايف آءِ يو پاران کيس گرفتار ڪري پڇا ڳاڇا لاءِ پهرين مقامي مرڪز ۽ پوءِ ڪوئيٽا جي قلي ڪئمپ ۾ منتقل ڪيو ويو. اتي کيس نظير عباسي نظر اچي ٿو ۽ کيس گارڊ کان خبر پيئي ٿي ته ڪجھه ٻيا پارٽيءَ جا ڪارڪن به هتي ڪجهھ وقت گذاري چڪا هئا. نذير سان کيس ڳالهائڻ جي اجازت ته نه ٿي هجي پر اهي ٻيئي هڪ ٻئي کي سڃاڻن ٿا ۽ نظير ساڻس لڪل لفظن ۾ راڳ ۽ شاعري وسيلي ڳالهائي ۽ پنهنجو نياپو پهچائي ٿو. نظير کي ڪجھه عرصي کان پوءِ اتان منتقل ڪيو وڃي ٿو. گھڻي ايذاءُ، تڪليف ۽ ڪوڙن گواهن آڻڻ باوجود هو پنهنجي زبان نه ٿو کولي.
آزاد ٿيڻ کان پوءِ هو نظير سان پارٽي سيل وغيره ۾ به رهي ٿو. 1983ع جي ايم آر ڊي ۾ سندس گرفتاري ۽ سکر، مڇ ۽ ڪراچي جيل ۾ رهڻ جو احوال هو ڏئي ٿو، جتي سندس مختلف سياسي جماعتن جي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن سان ملاقاتون ۽ ڪچهريون ٿيون.
هتي سنڌ ۾ هاري تحريڪ جي فعال ۽ متحرڪ نه هئڻ متعلق ڪجھه سوال پڇي سگھجن ٿا. زمينن جي نيلام واري تحريڪ کان پوءِ ليکڪ جي هاري ڪاميٽيءَ جي حوالي سان ڪا خاص چرپر نظر نه ٿي اچي. ليکڪ جو هاري ڪاميٽيءَ جي آرگنائزر مقرر ٿيڻ ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ شامل ٿيڻ کان پوءِ هاري ڪاميٽيءَ جي حوالي سان ڪردار پس منظر ۾ هليو وڃي ٿو ۽ سندس هڪ پارٽي ڪارڪن وارو ڪردار وڌيڪ حاوي نظر اچي ٿو. ڇا اها ڳالهه درست هئي ته هاري ڪاميٽيءَ کي بجاءِ هڪ آزاد حيثيت ڏيڻ ۽ طبقاتي پليٽ فارم جي طور هلائڻ جي پارٽيءَ جي کليل پليٽ فارم طور هلائجي. حيدربخش جتوئيءَ جا ڪميونسٽ پارٽيءَ سان جيڪي اختلاف هئا، انهن جو هڪ مک ڪارڻ اهو به هو. ان جو نتيجو اهو نڪتو ته سنڌ جي ٻين مختلف سياسي جماعتن به پنهنجا پنهنجا هاري محاذ ٺاهيا جنهن جي نتيجي ۾ هاري تحريڪ ورهائجي ويئي ۽ سنڌ ۾ هاري تحريڪ جو ڪردار گھڻي ڀاڱي ختم ٿي ويو.
