عاطف عزيز ڪنڀر
سنڌي ٻولي 2400 سالن جي عرصي ۾ ترقي ڪئي. ھن ٻوليءَ ۾ پراڪرت ۽ سنسڪرت جو بنياد آھي جنھن ۾ عربي، فارسي ۽ بحيره روم ۽ ننڍي کنڊ جي ڪجھه دراوڙي اولاد مان لفظن جو ذخيرو موجود آھي، جنھن کي موهن جو دڙو تهذيب به چوندا آھن.
يونانين، عربن، ترڪن، مغلن وغيره جي حملن سان سنڌي ٻولي ٻن هزارن جي عرصي ۾ ترقي ڪئي آهي. گڏيل هندستان جي اتر اولهه ۾ سنڌ هميشه سڀ کان پهريان ڪڏهن به ختم نه ٿيندڙ حملي آورن جي حملن کي برداشت ڪندي رهي هئي ۽ اهڙي ريت هندي، فارسي، عربي، ترڪي، انگريزي ۽ ايتري قدر پورچوگيز به جذب ٿي وئي. موهن جو دڙو جي کوٽائي مان مليل تصويري مهرون ۽ مٽيءَ جون تختيون اڃا تائين ايپيگرافسٽن طرفان مناسب تشريح جو انتظار ڪري رهيون آهن. گذريل سالن کان حقيقتن ۽ تحقيق سنڌي ٻوليءَ جي قديم سنسڪرت ٻوليءَ کان ماخوذ هجڻ بابت بحث شروع ڪيو آهي ۽ ڪجهه مؤرخن جو خيال آهي ته اهو ٻيو رستو آهي. ڊاڪٽر ارنسٽ ٽرمپ ان نظريي جو اڳواڻ هو ته سنڌي سنسڪرت ٻوليءَ مان مشتق آهي. پنهنجي لفظن ۽ فعلن جي بنيادن مان فيصلو ڪندي، ڊاڪٽر ٽرمپ ان نتيجي تي پهتو ته “سنڌي هڪ خالص سنسڪرت واري ٻولي آهي، جيڪا اتر هندستان جي ڪنهن به ٻوليءَ جي ڀيٽ ۾ پرڏيهي عنصرن کان وڌيڪ آزاد آهي.”
سنڌ جي ماڻھن جي ٻوليءَ جو پراڪرت ۽ سنسڪرت جو پڪو بنياد آھي، جنھن ۾ عربي، فارسي ۽ دراوڙ (جھڙوڪ بلوچستان ۾ براھوئي) کان قرض وٺڻ لاءِ وڏي حساسيت ظاھر ٿئي ٿي. بهرحال، سنڌيءَ جي تاريخ بيٺڪي حڪمراني کان گهڻو اڳ جي آهي، ڇاڪاڻ ته سنڌي ٻوليءَ جا بنياد 1500 ق.م تائين ملن ٿا. جنهن سان سنڌيءَ جي هڪ ڀرپور ثقافتي، ادبي ۽ تاريخي روايت چڱيءَ طرح تحقيق ڪرڻ جي لائق آهي.
سنڌي ٻوليءَ کي هند آريائي لساني گروهه جو ميمبر قرار ڏنو ويو آهي، جيڪو انڊو يورپي ٻولين جي خاندان جو حصو آهي. هند آريائي خاندان جي ٻولين کي ترقيءَ جي ٽن وڏن مرحلن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: پراڻو انڊو آرين يا سنسڪرت، وچ انڊو آرين، پراڪرت ۽ اپڀرمش مرحلن تي مشتمل ۽ نئون انڊو آرين، جيڪو ڏهين صدي عيسويءَ کان شروع ٿئي ٿو. سمجهيو وڃي ٿو ته سنڌي خاص طور تي پراڪرت ٻوليءَ جي ورچڙ ٻوليءَ مان ترقي ڪئي آهي. هن لهجي جا اشارا رگ ويد ۾ ملندڙ بيتن جي ڪجهه حصن ۾ ڏسي سگهجن ٿا.
سر جارج گريئرسن به سنڌيءَ کي دردي ٻولين جو ويجهو مائٽ رکي ٿو. (دردستان ڪشمير جي ويجهو علائقو آهي). لکيل سنڌيءَ جو پهريون ثبوت مهاڀارت جي سنڌي ٻوليءَ جي نسخي ۾ اٺين صدي عيسويءَ ۾ ملي ٿو. سنڌي ٻولي بنيادي طور تي ٻن رسم الخطن ۾ لکي ويندي آهي: عربي-سنڌي ۽ ديوناگري-سنڌي (گجرات جي ڪڇ ضلعي ۾ خاص طور تي ڳالهائي ويندڙ ڪڇي قسم ديوناگري رسم الخط ۾ لکيل آهي). جيتوڻيڪ عربي-سنڌي ۽ ديوناگري-سنڌي سڀ کان وڌيڪ مشهور آهن، پر ٻيون لپيون به سنڌي ٻولي لکڻ لاءِ استعمال ڪري سگهجن ٿيون، جن ۾ برهمي، گرمکي حرف ۽ هڪ ديسي رسم الخط شامل آهي، جنهن کي صرف سنڌي سڏيو ويندو آهي.
1947ع ۾ برٽش انڊيا جي ورهاڱي سان، پاڪستان ۾ ڪيترائي سنڌي ٻولي ڳالهائيندڙ هندستان ڀڄي ويا. هن هجرت جا اثر اڃا تائين ظاهر آهن، ڇاڪاڻ ته هندستان ۾ سنڌي ٻولي بنيادي طور تي گجرات جي ڪڇ ضلعي ۾ ملي ٿي، جيڪو جديد پاڪستاني سنڌ صوبي جي سرحد سان لڳل علائقو آهي، جتي ورهاڱي کانپوءِ ڪيترائي پاڪستاني سنڌي ٻولي ڳالهائيندڙ هليا ويا. اڄ سنڌي ٻولي سرڪاري طور تي هندستان جي آئين طرفان مڃيل آهي. 1947ع ۾ هندستان ۽ پاڪستان جي ورهاڱي کان پوءِ ٻنهي ملڪن جي سنڌي ٻوليءَ جي ادب ۾ ڪافي تبديلي اچڻ لڳي. پاڪستان مان آيل سنڌي ليکڪن فارسي ۽ عربي ذريعن جو رخ متاثر ڪيو جڏهن ته هندستاني سنڌي ٻوليءَ جا ليکڪ هندي ادب کان گهڻو متاثر ٿيا.
تاريخ جي ڊگهي عرصي ۾ عربن جي فتح کان پوءِ سنڌي پنهنجي ٻوليءَ مان ڪافي لفظ ورتا، جيڪي سنڌ جي سرڪاري ۽ مذهبي ٻولي بڻجي ويا. موجوده سنڌي روپياتي، صوتياتي ۽ صوتياتي ڍانچو انهن قديم ٻولين جهڙوڪ وراچڙو، دردڪ، سنسڪرت ۽ پراڪرت جو واضح اثر ڏيکاري ٿو. هن واضح طور تي پيشاچا (دردڪ) ٻوليءَ کان آواز اختيار ڪيو آهي. عام استعمال ۾ اردو مان گهڻا ورتل لفظ ان حقيقت جي روشن شاهدي آهن ته سنڌيءَ ۾ ڪي اهڙا لفظ آهن جيڪي سنسڪرت ۾ ملي نه سگهندا آهن.
(هلندڙ)
