پابلو نرودا پنهنجين يادگيرين ۾ مختلف سوشلسٽ ملڪن ۽ انهن جي اڳواڻن جي حوالي سان پنهنجا تجربا ۽ مشاهدا بيان ڪيا آهن. سوويت يونين سان سندس هڪ ويجھو لاڳاپو رهيو. نه رڳو اهو ته کيس لينن انعام مليو پر هو ان ڪاميٽي جو رڪن به رهيو جيڪا ان ايوارڊ ڏيڻ متعلق فيصلو ڪندي هئي. ان ايوارڊ کي ڪجھه عرصي لا اسٽالن ايوارڊ جو نالو به ڏنو ويو هو پر اسٽالن جي وفات کانپو ان کي وري لينن ايوارڊ جو نالو ڏنو ويو ۽ انهن سڀني کي جن کي اهو ايوارڊ ڏنو ويو هو چيو ويو ته اهي اهو ايوارڊ واپس ڪن ته جيئن کين نئين سر لينن ايوارڊ ڏنو وڃي. ليکڪ جو چوڻ آهي ته اسٽالن گھڻو ميل جول نه رکندو هو. ساڳي ريت هو ايوارڊ وغيره ڏيڻ جي سلسلي ۾ به گھڻي مداخلت نه ڪندو هو. سندس شخصي طور ان سان ڪو واسطو نه پيو. باقي هن اهو ٻڌو ته جڏهين کيس ايوارڊ ملندڙ ماڻهن متعلق ٻڌايو ويو ته هن کين چيو نرودا به ته موجود آهي. خاص طور ٻي مهاڀاري جنگ ۾ هٽلر جي فاشزم کي شڪست ڏيڻ جي سلسلي ۾ هو اسٽالن جي ڪردار کي ساراهي ٿو پر ملڪ جي مختلف حصن ۾ سندس لڳل مجسمن کي ڏسي هو ان پرسنيلٽي ڪلٽ تي پنهنجي ناپسنديدگي جو اظهار ڪري ٿو. بورس پاسترنيڪ کي هو هڪ ليکڪ طور ساراهي ٿو پر ساڳي وقت کيس هڪ ايماندار قدامت پسند چئي ٿو.
ليکڪ کي اليا اهرن برگ سان گڏ چائينيز ڪومنٽانگ انقلابي ڪاميٽي جي سونگ چنگ لنگ، جيڪا 1949 کان 1954 ۽ پو 1959 کان 1975 تائين چين جي نائب صدر رهي، کي لينن امن پرائز ڏيڻ لا موڪليو ويو هو. اهو ريل جو هڪ ڊگھو سفر هو جنهن ۾ گھڻا ڏينهن لڳي ويا. هو سوويت ايشيا جي مختف علائقن مان لنگھن ٿا ۽ منگوليا ۾ ڪجھه ڏينهن لا ترسن ٿا. هتان جي بيڪل ڍنڍ سندن لا خاص ڇڪ جو باعث هجي ٿي. جبلن سان گھيريل ان ڍنڍ جي انت جي خبر نه ٿي پئي. اتان جي خاص مڇي سان سندن تواضع ڪئي وڃي ٿي جيڪا سندن لا يادگار هجي ٿي. چين ۾ کيس سڀ ماڻهو هڪ لباس ۾ نظر اچن ٿا. اتي پهچڻ کانپو هو سونگ چنگ لنگ سان هڪ تقريب ۾ شريڪ ٿئي ٿو. هو کيس پنهنجو سهڻو سونو سگريٽ ڪيس ڏيکاري ٿي ۽ هو اهو ڏسي کيس واپس ڪري ڇڏي ٿو. ٿوري دير کانپو هو کانئس اهو سگريٽ ڪيس گھري ٿي. هو کيس چئي ٿو ته اهو ته هن کيس واپس ڪري ڇڏيو هو. پو به هو پنهنجن ڪپڙن ۽ کيسن وغيره کي جاچي ٿو پر اهو نه ٿو ملي. هو گھڻو پريشان ٿو ٿئي پر ٿوري دير کانپو سک جو ساهه ٿو کڻي ته اهو سگريٽ ڪيس سونگ چنگ لنگ جي پرس ۾ ئي موجود هو. پر سندس چوڻ آهي ته هو ان ڳالهه کي وساري ناهي سگھيو ته مٿس چوري جو شڪ ڪيو ويو هو.
اتي ليکڪ جي ملاقات چين جي گھڻن شاعرن ۽ ليکڪن وغيره سان ٿئي ٿي جن مان گھڻا جڏهين هو ٻئي ڀيري چين اچي ٿو ته مائو جي ثقافتي انقلاب جو نشانو بڻجي عتاب هيٺ هجن ٿا.
ليکڪ ٻيو ڀيرو سيلون ۾ امن ڪانفرنس مان ٿي مختلف ملڪن مان ٿيندو چين ويو هو. هن پنهنجن چيني ميزبانن سان چين جي وڏي دريا يانگزي ۾ سفر ڪيو هو. هن سفر ۾ سندن هرطرح جي خدمت ڪئي ويئي، سٺا کاڌا کارايا ويا ۽ پروٽوڪول ڏنو ويو پر ان دوران ليکڪ جي سالگره جو وقت اچي ٿو ته ان کان اهو چئي منع ڪيو وڃي ٿو ته چين هن وقت ڪفايت شعاري جي مرحلي مان گذري رهيو آهي ۽ چيئرمين مائو به پنهنجي سالگره ناهي ملهائي ان ڪري اهو نه ٿو ڪري سگھجي. کين جنهن هوٽل ۾ رهايو ويو هو اتي انهن کي اولهه جي ملڪن جا کاڌا ڏنا وڃن ٿا. سندن گھڻي اصرار جي باوجود کين چيني کاڌو نه ٿو ڏنو وڃي. نيٺ جڏهين اهي کين اهو چون ٿا ته اوهان جيڪڏهين اسان کي چيني کاڌو نه ڏيندا ته اسان واپس پيرس هليا وينداسين ۽ اتي وڃي چيني ريسٽورنٽ ۾ چيني کاڌا کائينداسين ته پو کين هڪ چيني ريسٽورنٽ ۾ وٺي هلن ٿا جيڪا بس انهن جي هوٽل کان سڏ پنڌ تي هجي ٿي
هو ان ڳالهه تي حيرت جو اظهار ڪري ٿو چين ۾ مائو جهڙو هڪ انقلابي اڳواڻ جنهن ايڏي وڏي تبديلي آندي هئي ۽ انقلاب جي اڳواڻي ڪئي هئي، شخصي پرستش يا پرسنيليٽي ڪلٽ جو شڪار ٿي ويو هو. ڪاّرخانن جا مزدور ۽ ٻيا پورهيت جڏهين پنهنجن ڪمن تان فارغ ٿيندا هئا ته ٻاهر اچي مائو جي مجسمن آڏو پنهنجو سيس نوائيندا هئا. ساڳي ريت هو پنهنجن سڀني مسئلن جو حل هڪ مذهبي ڪتاب جيان مائو جي ڳاڙهي ڪتاب ۾ ڳولهين ٿا. اها ڳالهه واقعي سمجھه کان ٻاهر هئي ته اسٽالن ۽ مائو جهڙا اڳواڻ ڪيئن ان شخصي پرستش جو شڪار ٿي ويا.
ڪيوبا جي انقلاب ۽ ان جي اڳواڻ سان ليکڪ جو هڪ ويجھو ۽ جذباتي ناتو رهيو. پر ان سلسلي ۾ کيس هڪ تلخ تجربو ان وقت ٿئي ٿو جڏهين PEN پاران نيويارڪ ۾ ليکڪن جي هڪ ڪانفرنس ڪوٺائي ويئي جنهن ۾ کيس مدعو ڪيو ويو هو. ان ڪانفرنس ۾ ڪيوبا جي ليکڪن کي به دعوت ڏني ويئي هئي پر اهي ان ۾ شريڪ نه ٿيا. انهن جي ڪاوڙ ان ڳالهه تي هئي ته نرودا ان ڪانفرنس ۾ ڇو شريڪ ٿيو هو. ڪانفرنس کانپو انهن نرودا خلاف هڪ خط لکي سڄي دنيا جي ڪميونسٽ پارٽين ۽ ليکڪن کي موڪليو. اها ڳالهه نرودا لا ڏکوئيندڙ هئي. هن ان سلسلي ۾ فوري طور پنهنجي پارٽي سان رابطو ڪيو ۽ کين سڄي صورتحال کان آگاهه ڪيو. پارٽي پاران نرودا سان مڪمل يڪجهتي جو اظهار ڪندي اهو واضح ڪيو ويو ته نرودا تي تنقيد کي پارٽي پاڻ تي تنقيد سمجھي ٿي. دراصل ان وقت ڪيوبا جي ڪميونسٽ پارٽي جا لاطيني آمريڪا جي ملڪن ميڪسيڪو ۽ وينزويلا جي ڪميونسٽ پارٽين سان ناتا پڻ بحران جو شڪار هئا.
هڪ ڪميونسٽ هوندي به هو ڪنهن به سوشلسٽ ملڪ يا ان جي اڳواڻ جي عقيدت وغيره ۾ ورتل نه هو ۽ شين متعلق پنهنجو هڪ آزاد رايو رکندو هو جيڪا ڳالهه دنيا جي گھڻن ڪميونسٽن لا هڪ مثال آهي.
