ٿاڻوبولاخان: ڪوھستان جي تاريخ ڳوٺ يونين ڪائونسل تونگ جا تاريخي ماڳ سنڌ سرڪار جي بي ڌياني سبب مسمار ٿيڻ لڳا. تونگ شريف ۾ موھن جي دڙي کان به آڳاڻي زماني جا آثار آهن پر سرڪار جي مسلسل ڪن لاٽار سبب تونگ ۽ باجارا سويلائزيشن 25 ھزار سال پراڻي آهي پر کاتو صرف موھن جي دڙي، مڪلي ۽ ميرن جي مقبرن ۾ مصروف آهي. جڏهن ته حضرت ڄام لوھار جو تاريخي رومين وارو قبرستان جتي لڳ ڀڳ 800 روميون آهن، جنهن تي 1992 ۾ استاد بخاري جي ڀا سيد حاڪم علي شاھه جي نگراني ۾ مرمتي ڪم ٿيو، جنهن کانپو ڊائريڪٽر جنرل منظور ڪناسري، ڊپٽي ڊائريڪٽر عبدالفتح شيخ، سنڌو چانڊيو ۽ يوسي تونگ جي اڳوڻي ناظم محمد بخش لوھاراڻي جي نگراني ۾ ڊٺل رومين جي مرمت ۽ قبرستان کي ھزار فوٽ جي ديوار ۽ قبرستان جي صفائي جو ڪم ٿيو، پر ڄام لوھار جي تاريخي رومين واري قبرستان کي اڃان به 1200 فوٽ ديوار جي ضرورت آهي. تاريخي علائقي ۾ چوپايو مال به ڪاهي پوي ٿو. ڄام لوھار جي تاريخي قبرستان کان 2 ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي بونشي وارو قبرستان آهي، جنهن تي پڻ اڄ کان 30 سال اڳ سيد حاڪم علي شاھه جي نگراني ۾ ڪم ٿيو، پر سنڌ حڪومت کي کاتو ملڻ بعد تاريخي قبرستان جي سار نه لڌي وئي آهي، جنهن سبب قبرون مسمار ٿي رهيون آهن ۽ قيمتي چٽسالي جا پٿر چوري ٿيڻ معمول بڻيل آهي. ٻئي پاسي تونگ شريف ۾ آثار قديمي جي اھم سائٽ ميري جي بٽي آهي، جنهن تي سنڌ سرڪار بدران سماجي تنظيمن ڪم ڪيو آهي، ان کانسوا تونگ کان 10 ڪلوميٽرن تي کھکر جا راڪس جو مرمتي ڪم ذوالفقار ڪلھوڙو ڪرايو. ياد رهي ته صوفي فورم ٿاڻو بولاخان، ڪوھسار ويلفيئر ٽرسٽ ۽ ڄام لوھار ويلفيئر ٽرسٽ تونگ جي تاريخي ماڳن تي ھڪ سيمينار ڪوٺايو هو، جنهن ۾ صوبائي وزير گيانچند ايسراڻي، محقق گل حسن ڪلمتي، رخمان گل پالاري ۽ ٻين تاريخي ماڳن تي روشني وڌي هئي.
